Το όνομα «Θεοφανία» ή «Θεοφανώ» είναι θηλυκό του αρσενικού ονόματος «Θεοφάνης» που σημαίνει «ο θεός που εφάνη» ή «ο θεός που φανερώθηκε» ή «ο θεός που αποκαλύφθηκε».
Το ουσιαστικό όνομα «Θεοφάνης» είναι σύνθετη λέξη: Θεός + Φάνης.
Το όνομα «Φάνης» (υποκοριστικό του Θεοφάνη, ενίοτε δε του Αριστοφάνη) βγαίνει από το ρήμα «φαίνω» που σημαίνει: Φανερώνω, εμφανίζω, παρουσιάζω.
«Θεοφάνια» ήταν αρχικά η τελετή που έκαναν στους Δελφούς οι ιερείς, όταν φανέρωναν στους ευσεβείς τ’ αγάλματα του θεού Απόλλωνα.
Στον χριστιανισμό, τα Θεοφάνια πήραν άλλη έννοια και σημαίνουν την «αποκάλυψη του Θεού στον κόσμο». Συμβολίζουν την εμφάνιση της Αγίας Τριάδας, η οποία – στην διάρκεια της βάπτισης του Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο – κατέβηκε από τον ουρανό στη γη «εν είδει περιστεράς».
Ο Ιωάννης Χρυσόστομος αναφέρει τη γιορτή των Επιφανείων ως αρχαίο πανηγύρι που γινόταν κατά πάσα πιθανότητα στην Αντιόχεια και αντέγραψαν ο Γνωστικοί Βασιλειδιανοί.
Ο αγιασμός των υδάτων που γίνεται την ημέρα των Φώτων, έλκει την καταγωγή του από την αρχαία Ελλάδα. Οι Αθηναίοι είχαν την τελετή των «Πλυντηρίων»: Μετέφεραν «εν πομπή» στην ακτή του Φαλήρου το άγαλμα της Αθηνάς, όπου το έπλεναν με θαλασσινό νερό και το καθάριζαν από ρύπους, ώστε να ανανεωθούν οι θεϊκές δυνάμεις του αγάλματος.
Τα «Θεοφάνια» ή τα «Φώτα» (λέγονται και «Επιφάνεια») στην αρχή εορτάζονταν την ημέρα των Χριστουγέννων (25 Δεκεμβρίου) από την οποία άρχισαν να διαχωρίζονται κατά τον 4ο αιώνα. Εορτάζονται από την Εκκλησία στις 6 Ιανουαρίου.
Την ημέρα των Φώτων εορτάζουν ο Θεοφάνης, η Θεοφανία, η Θεοφανώ, η Φανή, ο Φώτιος (Φώτης) και η Φωτεινή, ο Ιορδάνης, η Ιορδανία, η Ουρανία, ο Φαίδων.