Η νηστεία είναι αρχαιότατος θεσμός της Εκκλησίας. Η λέξει αυτή καθεαυτή είναι σύνθετη και προέρχεται από αρνητικό το «νη» και το ρήμα «εσθίω», που σημαίνει τρώγω. «Νήστις» -η πρώτη σχετική λέξη που δημιουργήθηκε- σημαίνει αυτός που δεν εσθίει, δηλαδή αυτός που δεν τρώει. Από τη λέξη αυτή προήλθε το ρήμα «νηστεύω» και το ουσιαστικό «νηστεία», που αρχικά σήμαινε την πλήρη αποχή από τροφές και ποτά, δηλαδή την ασιτία και ατροφία.
Η Εκκλησία έχει καθορίσει τον τρόπο με τον οποίο οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί οφείλουν να νηστεύουν, αλλά και την περίοδο ή την διάρκεια της νηστείας. Οι ήμερες της Τετάρτης και της Παρασκευής είναι συνδεδεμένες με τα Πάθη του Χριστού και ουσιαστικά έχουν οριστεί ως οι βασικές ημέρες νηστείας. Αν σε αυτές τις ημέρες συμπέσει κάποια γιορτή, τότε έχουμε κατάλυση, δηλαδή τρώμε και δεν νηστεύουμε. Αν συμπέσει γιορτή Αγίου, τρώμε λάδι, αν είναι εορτή αφιερωμένη στην Παναγία ή στον Τίμιο Πρόδρομο, τρώμε και ψάρι.
Το Σάββατο και την Κυριακή δεν γίνεται ποτέ αυστηρή νηστεία. Το μοναδικό Σάββατο ολόκληρου του έτους που νηστεύουμε και το λάδι είναι το Μέγα Σάββατο, λόγω της μεγάλης ιερότητας της ημέρας.
Σύμφωνα με τους Κανόνες της Εκκλησίας, η μεγαλύτερη και πιο αυστηρή περίοδος νηστείας είναι η Μεγάλη Τεσσαρακοστή. Αρχίζει την Καθαρά Δευτέρα και τελειώνει την Κυριακή του Πάσχα. Δεύτερη μακρά περίοδος είναι η νηστεία των Χριστουγέννων, γνωστή και ως σαράντα(η)μερο. Αρχίζει από 15 Νοεμβρίου και λήγει στις 24 Δεκεμβρίου.
Από εκεί και πέρα υπάρχει η νηστεία των Αγίων Αποστόλων (αρχίζει τη Δευτέρα μετά την Κυριακή των Αγίων Πάντων και λήγει σταθερά στις 28 Ιουνίου, παραμονή των Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου). Άλλη αυστηρή νηστεία είναι αυτή του Δεκαπενταύγουστου, που αρχίζει από 1 του μηνός και λήγει στις 14 Αυγούστου.
Υπάρχουν, τέλος, και ημερήσιες νηστείες μέσα στο χρόνο, όπως για παράδειγμα:
- Στις 5 Ιανουαρίου, παραμονή των Θεοφανείων.
- Στις 29 Αυγούστου, Αποτομή της Τιμίας Κεφαλής του Προδρόμου Ιωάννου.
- Στις 14 Σεπτεμβρίου, Ύψωσις του Τιμίου Σταυρού.
Κατάλυση ιχθύος έχουμε στις παρακάτω εορτές, όταν συμπίπτουν κατά την Τετάρτη ή την Παρασκευή:
- Στις 7 Ιανουαρίου, Η Σύναξις του Τιμίου Προδρόμου.
- Στις 2 Φεβρουαρίου, Η Υπαπαντή του Κυρίου.
- Στις 25 Μαρτίου, Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου.
- Στις 24 Ιουνίου, Το Γενέθλιον του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου.
- Στις 29 Ιουνίου, Των Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου.
- Στις 6 Αυγούστου, Η Μεταμόφωσις του Σωτήρος.
- Στις 15 Αυγούστου, Η Κοίμησις της Θεοτόκου.
- Στις 8 Σεπτεμβρίου, Το Γενέθλιον της Θεοτόκου.
- Στις 14 Νοεμβρίου, Του Αγίου Αποστόλου Φιλίππου.
- Στις 21 Νοεμβρίου, Τα Εσόδια της Θεοτόκου.
- Την Τετάρτη της Μεσοπεντηκοστής.
- Την Τετάρτη της Αποδόσεως του Πάσχα.
Κατάλυση οίνου και ελαίου έχουμε στις παρακάτω εορτές, όταν συμπίπτουν κατά την Τετάρτη ή την Παρασκευή:
ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ
11, Αγίου Θεοδώρου του Κοινοβιάρχου.
16, Η Προσκύνησις της αλύσεως του Αποστόλου Πέτρου.
17, Αγίου Αντωνίου
18, Αγίων Αθανασίου και Κυρίλλου
20, Αγίου Ευθυμίου
22, Αγίων Αποστόλων Τιμοθέου και Αναστασίου του Πέρσου
25, Αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου
27, Ανακομιδή λειψάνων Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου
30, Των Τριών Ιεραρχών.
ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ
8, Αγίου Μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου του Στρατηλάτου
10, Αγίου Ιερομάρτυρος Χαραλάμπους
11, Αγίου Ιερομάρτυρος Βλασίου
17, Αγίου Μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου του Τήρωνος
24, Η Α’ και Β’ εύρεσις της τιμίας Κεφαλής του Προδρόμου
ΜΑΡΤΙΟΣ
9, Των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων
26, Σύναξις Αρχαγγέλου Γαβριήλ
ΑΠΡΙΛΙΟΣ
23, Αγίου Μεγαλομάρτυρος Γεωργίου του Τροπαιοφόρου
25, Αγίου Αποστόλου και Ευαγγελιστού Μάρκου
30, Αγίου Αποστόλου Ιακώβου
ΜΑΪΟΣ
2, Ανακομιδή λειψάνου Αγίου Αθανασίου
8, Αγίου Αποστόλου και Ευαγγελιστού Ιωάννου του Θεολόγου
15, Αγίων Πατέρων Παχωμίου του Μεγάλου και Αχιλλίου Λαρίσης
21, Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης των ισαποστόλων
25, Γ’ Εύρεσις της τιμίας Κεφαλής του Προδρόμου
ΙΟΥΝΙΟΣ
8, Ανακομιδή λειψάνου Αγίου Θεοδώρου του Στρατηλάτου
11, Αγίων Αποστόλων Βαρθολομαίου και Βαρνάβα.
30, Σύναξις των 12 Αποστόλων
ΙΟΥΛΙΟΣ
1, Αγίων Αναργύρων Κοσμά και Δαμιανού
2, Κατάθεσις Τιμίας Εσθήτος της Θεοτόκου
17, Αγίας Μεγαλομάρτυρος Μαρίνας
20, Αγίου Προφήτου Ηλιού
22, Αγίας Μαρίας της Μαγδαληνής
25, Κοίμησις Αγίας Άννης
26, Αγίας Οσιομάρτυρος Παρασκευής
27, Αγίου Μεγαλομάρτυρος Παντελεήμονος
ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ
31, Κατάθεσις Τιμίας Ζώνης Υπεραγίας Θεοτόκου
ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ
1, Αρχή της Ινδίκτου, Αγίου Συμεών του Στυλίτου
6, Ανάμνησις του εν Χώναις θαύματος του αρχιστρατήγου Μιχαήλ
9, Αγίων Θεοπατόρων Ιωακείμ και Άννης
13, Τα εγκαίνια του Ναού της Αναστάσεως, Αγίου Κορνηλίου του εκατόνταρχου
20, Αγίου Μεγαλομάρτυρος Ευσταθίου
23, Η σύλληψις του Τιμίου Προδρόμου
26, Η μετάστασις του Αγίου Αποστόλου Ιωάννου του Θεολόγου
ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ
6, Αγίου Αποστόλου Θωμά
18, Αγίου Αποστόλου και Ευαγγελιστού Λουκά
23, Αγίου Αποστόλου Ιακώβου του Αδελφοθέου
26, Αγίου Μεγαλομάρτυρος Δημητρίου του Μυροβλήτου
ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ
1, Αγίων Αναργύρων Κοσμά και Δαμιανού
8, Η Σύναξις των παμμεγίστων Ταξιαρχών Μιχαήλ και Γαβριήλ
12, Αγίου Ιωάννου του Ελεήμονος
13, Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου
16, Αγίου Αποστόλου και Ευαγγελιστού Ματθαίου
25, Αγίας Μεγαλομάρτυρος Αικατερίνης
30, Αγίου Αποστόλου Ανδρέου του Πρωτοκλήτου
ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ
4, Αγίας Μεγαλομάρτυρος Βαρβάρας, Ιωάννου του Δαμασκηνού
5, Αγίου Σάββα του Ηγιασμένου
6, Αγίου Νικολάου επισκόπου Μύρων
9, Η Σύλληψις της Αγίας και θεοπρομήτορος Άννης
12, Αγίου Σπυρίδωνος του Θαυματουργού
15, Αγίου Ιερομάρτυρος Ελευθερίου
17, Αγίων Προφήτου Δανιήλ και Διονυσίου Αρχιεπισκόπου Αιγίνης
20, Αγίου Ιερομάρτυρος Ιγνατίου του Θεοφόρου και Προεόρτια της Γεννήσεως