Η φράση «δουλεύει σαν είλωτας» λέγεται για όποιον δουλεύει πολύ σκληρά, χωρίς όμως αυτό να του εξασφαλίζει απολαβές ή άλλα δικαιώματα, όπως ακριβώς συνέβαινε στην αρχαία Σπάρτη με τους είλωτες που δεν είχαν κανένα πολιτικό δικαίωμα, αν και συγκροτούσαν την πολυπληθέστερη τρίτη και κατώτερη κοινωνική τάξη, μετά τους Πολίτες και τους Περίοικους. Υπολογίζεται ότι ήταν είκοσι φορές περισσότεροι από τους Σπαρτιάτες, γι’ αυτό και αποτελούσαν μόνιμη απειλή για επανάσταση. Γι’ αυτό και σε όλους τους πολέμους που έκανε η Σπάρτη, έμενε στην πόλη ένας ευάριθμο στράτευμα για να μπορεί να καταπνίγει τις (πολύ συχνές άλλωστε) εξεγέρσεις.
Οι είλωτες της Σπάρτης ήταν Αχαιοί που ζούσαν στην Λακωνία πριν την κάθοδο των Δωριέων, στους οποίους υποτάχθηκαν κι έγιναν δούλοι. Είλωτες έγιναν και οι Μεσσήνιοι όταν υποδουλώθηκαν από τους Σπαρτιάτες.
Οι έννοιες δούλος και είλωτας δεν συμπίπτουν. Ο δούλος στην Αθήνα ήταν ατομική ιδιοκτησία του κυρίου του. Ο είλωτας στην Σπάρτη ανήκε στο κράτος που τον παραχωρούσε στον πολίτη.
Ο νόμος της ξενηλασίας απαγόρευε την ύπαρξη ή την εισαγωγή δούλων στην Σπάρτη. Που σημαίνει ότι τους είλωτες τους θεωρούσαν αιχμαλώτους πολέμου.
Οι είλωτες ζούσαν έξω από την πόλη σε μικρούς οικισμούς, καλλιεργούσαν τα χωράφια κι έδιναν την παραγωγή τους στους ιδιοκτήτες, κρατώντας για τους ίδιους το πλεόνασμα. Ασχολούνταν αποκλειστικά με την γεωργική παραγωγή, ώστε οι Σπαρτιάτες να είναι απερίσπαστοι στην ξακουστή στρατιωτική εκπαίδευσή τους. Η τάξη τους ήταν δηλαδή το θεμέλιο της Σπαρτιατικής ισχύος, συνόδευαν δε τους Σπαρτιάτες στους πολέμους ως υποζύγια που μετέφεραν τον εξοπλισμό τους.
Δικαίωμα απελευθέρωσης ειλώτων είχε μόνο η «Απέλλα», αντίστοιχη της Αθηναϊκής «Εκκλησίας του Δήμου». Ο μόνος λόγος για τον οποίο μπορούσε ν’ αποκτήσει την ελευθερία του ο είλωτας, ήταν η ανδραγαθία στον πόλεμο ή κάποια εξαίρετη πράξη.
Ο θεσμός των ειλώτων διατηρήθηκε στη Λακωνία για χίλια χρόνια, μέχρι την Ρωμαϊκή κυριαρχία, τον 2ο αιώνα π.Χ.