Το όνομα «Βασίλης» (στην Δημοτική) προέρχεται από το όνομα «Βασίλειος» (στην καθαρεύουσα).
Το όνομα «Βασίλειος» προέρχεται από την αρχαία Ελληνική λέξη «βασιλεύς» ή – στην Δημοτική – «βασιλιάς».
«Βασίλειος» ή «Βασίλης» σημαίνει «αυτός που έχει βασιλικές ιδιότητες» ή «αυτός που είναι ευγενής, έχει ευγενείς ιδιότητες».
Ο «Βασίλειος» προέρχεται από το «βασιλεύς» που σημαίνει «αυτός που έρχεται από τη βάση», δηλαδή «αυτός που έρχεται (ή βγαίνει) από το λαό» ή «αυτός που αναδεικνύεται από το λαό», με άλλα λόγια, «ο εκλεκτός του λαού» ή «ο ήρωας του λαού». Όπως λέει ο Πτολεμαίος γραμματικός «ο βασιλεύς από προγόνων την αρχήν έχει» και «ο πατρόθεν ή από γένους την αρχήν παραλαβών» (κληρονομική βασιλεία).
Η λέξη «βάση» – και στην αρχαία Ελληνική «βάσις» – το πρώτο συνθετικό του «βασιλεύς» – προέρχεται από το ρήμα «βαίνω». Όπως και οι λέξεις: βήμα, βαθμός, βαθμίδα, βάθρο, βωμός κλπ.
«Βασιλεύς» είναι «αυτός που έκαμε ένα βήμα πιο μπροστά από τους άλλους» ή «αυτός που ανέβηκε στο βάθρο», δηλαδή «αυτός που ανέβηκε στο θρόνο».
Από το όνομα «Βασίλειος» βγαίνει τα θηλυκά ονόματα: Βασιλική, Βασιλεία, Βάσω, Βάσια κλπ.
Από το «βασιλεύς» βγαίνουν οι λέξεις: βασιλεία, βασίλειο, βασιλικός (αυτός που πιστεύει στον βασιλιά ή αυτός που ανήκει στον βασιλιά)
Στην αρχαία Αθήνα, ο β΄ από τους εννέα άρχοντες λεγόταν «βασιλεύς» και είχε την επιμέλεια των θρησκευτικών εκδηλώσεων, αλλά και την αρμοδιότητα να εισηγείται στο Δικαστήριο τις κατηγορίες για φόνο. Οι Νόμοι του Σόλωνος ήταν αναρτημένοι στην «βασίλειο στοά» δηλαδή στην «βασιλική στοά», όπου είχε την έδρα του ο Άρχων Βασιλεύς, γι’ αυτό λεγόταν και «Βασίλειος».
Ο όνομα «Βασίλειος» στα Ελληνιστικά και τα χριστιανικά χρόνια έφεραν πολλοί βασιλείς, αυτοκράτορες και πατριάρχες, επιφανέστεροι δε όλων, ο Επίσκοπος Καισαρείας (άγιος) Βασίλειος (ο αποκληθείς Μέγας) και οι αυτοκράτορες του Βυζαντίου Βασίλειος Α΄ ο Μακεδών και ο Βασίλειος Β΄ ο αποκληθείς Βουλγαροκτόνος.
Ο Βασίλειος (Βασίλης), όπως και η Βασιλεία και η Βασιλική γιορτάζουν την 1η Ιανουαρίου.