Φιλότιμος σημαίνει αυτός που έχει έντονο το αίσθημα της τιμής και της προσωπικής αξιοπρέπειας, αυτός που καταβάλλει ευσυνείδητες προσπάθειες ν’ ανταποκριθεί στα καθήκοντά του ή να διακριθεί σε κάτι. Το επίθετο “φιλότιμος, η, ο” είναι σύνθετη λέξη: φίλος + τιμή. Σημαίνει αυτός που έχει τιμή ή που αγαπά την τιμή, αυτός που έχει και τηρεί υψηλές αρχές, διαχρονικές συλλογικές αξίες.
Από το επίθετο “φιλότιμος” προέρχεται το ουσιαστικό “φιλοτιμία”, η αρετή δηλαδή να σέβεται κανείς υψηλές ηθικές αρχές και συλλογικές αξίες, χωρίς να υπολογίζει ούτε κατ’ ελάχιστο το τίμημα ή το προσωπικό του κόστος.
Η “φιλοτιμία” μπορεί να νοηθεί ως παράλληλη έννοια της “φιλοσοφίας”.
Από το επίθετο “φιλότιμος” ή το ουσιαστικό ΄”φιλοτιμία” προέρχεται επίσης το ουσιαστικό “φιλότιμο”, αρχαία Ελληνική λέξη που κυριολεκτικά σημαίνει “φιλία ή αγάπη για την τιμή”.
Η έννοια της “τιμής” εδώ νοείται ως αρετή του ανθρώπου, όχι βέβαια ως αξία ενός προϊόντος, όπως νοείται σήμερα. Πχ: “Ανέβηκαν οι τιμές”.
Η “τιμή”, ως δεύτερο συνθετικό της λέξης “φιλότιμο”, περιέχει ένα πλέγμα πολλών αρετών, όλες δε στην υπερθετική τους διάσταση. Μεταξύ αυτών: ο ζήλος, η φιλοπονία, η γενναιοδωρία, η ευσυνειδησία, η αξιοπρέπεια, το χρέος, η συνέπεια, η ευθιξία, η εντιμότητα, η αυτοθυσία, ο αυτοσεβασμός, η ανδρεία, η γενναιότητα, ο ηρωισμός, ο αλτρουισμός, η υπέρβαση της ατομικότητας κλπ.
Αυτός είναι ο λόγος που το “φιλότιμο” δεν μπορεί να μεταφραστεί επαρκώς ούτε από τα αρχαία Ελληνικά στα νέα Ελληνικά, ούτε από τα Ελληνικά σε άλλη γλώσσα.